Ek:Açıklamalar

Bu sözlüğün içeriğinde kullanılan terim ve kısaltmaların açıklamaları. Ayrıca bakınız Vikisözlük:Açıklamalar, sayfası da Vikisözlük topluluğu tarafınca diğer yerlerde kullanılan terimler içindir.

İçindekiler: A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

A

akronim: Bir söz dizisindeki sözcüklerin genellikle baş harflerinin ve bazen de bazı sözcüklerin orta veya son harflerinin de katılmasıyla oluşturulan bir kısaltma türüdür. Akronimler, kendileri normal sözcükmüş gibi telaffuz edilir, örneğin NATO. Bunun zıddı için bkz. baş harfçilik (initialism).
anlam karşıtı: Anlamları birbirinin karşıtı olan söz, antonim.

ayrılma hâli, ablatif: Bazı dillerde bulunan, hareketlerin başlangıç noktasını belirten hâle denir ("Ahmet okuldan geliyor"). Dile göre farklı işlevleri de olabilir.

B

baş harfçilik: Baş harfçilik (initialism), bir söz dizisindeki sözcüklerin ilk harflerinden oluşturulmuş kısaltmalardır . Böyle bir kısaltmadaki baş harfler, akronimin aksine, ayrı ayrı telaffuz edilir. Örneğin, TRT.

belirtme hâli, akuzatif: Bir fiilin nesnesini göstermeye yarıyan, birçok dilde bulunan bir hâl. Dilden dile farklı işlevler de alabilmektedir, meselâ Türkçede nesnenin belirtili olmasını sağlar, veya Almanca ve Rusça gibi Hint-Avrupa dillerinde yönelme belirten edatlarla kullanılır.

bulunma hâli, lokatif: Bazı dillerde bulunan ve bulunma belirtmek için kullanılan isim hâli ("Ahmet şu an evde"). Sık sık zaman da gösterir ("Saat üçte gel").

bükümlü hâl, oblik: Bir dilde bulunan yalın hâl ve varsa seslenme hâli hariç tüm hâllere denir. Kürtçe gibi bazı dillerde bütün bu görevler tek bir hâl tarafından üstleniyorsa bu hâle topluca bükümlü hâl denir.

D

dönüşlü fiil: Nesnesi, öznesiyle aynı olan fiillere denir (Mesela, "Ahmet yıkandı"). Birçok dilde bu tarz fiiller özel gramer kurallarına tabidir.

düzensiz: Bir dilin genel çekim kurallarına uymayan fiillere, isimlere, eklere ve benzeri şeylere denir. Türkçeden örnek vermek gerekirse "akmak" fiilinin ettirgen hâli düzensizdir, çünkü çoğu fiil -dır- veya -t- ekini kullanırken (meselâ durdurmak, okutmak), "akmak" fiilinin ettirgeni "akıtmak"tır.

E

edat hâli: Genelde Rusçada bulunan isim hâllerinden birini betimlemek için kullanılır. Bu hâl diğer Slav dillerinde bulunma hâline tekabül eder. Diğer dillerde de sadece edatlarla kullanılabilen bazı hâllerden bahsetmek için kullanılabilir.

G

geçişli fiil: Bir veya daha fazla nesne alan fiillere denir (Örneğin, "Kalemi kırdım").
geçişsiz fiil: Nesnesi olmayan fiillere denir (Örneğin, "Ahmet kustu")
güçlü fiil: Cermen dillerinde, geçmiş zamanını ve geçmiş zaman ortacını ablaut ünlü değişimiyle oluşturan fiillere denir. Örnek vermek gerekirse, İngilizce drink - drank - drunk, Almanca werfen - warf - geworfen veya Felemenkçe kiezen - koos - gekozen fiilleri verilebilir. Bu dillerdeki düzensiz fiiller, çoğu zaman güçlü fiillerdendir.

H

hâl, ismin hâli: Bazı dillerde bulunan, isimlerin cümledeki işlevlerini belirtmek için bulunan çekim sistemi.

İ

iyelik hâli, tamlayan hâli, genitif: Bazı dillerde bulunan, ad tamlamalarında tamlayanı gösteren hâl. (Ahmet'in kitabı)

K

kısmî hâl, partitatif: Bazı dillerde bulunan, ve bir nesnenin tamamını değil de bir kısmından bahsedildiğini belirtmeye yarayan hâl. (bkz. "Bana şu çayı ver" ile "Bana şu çaydan ver" arasındaki anlam farkı)

S

sayılabilen, sayılabilir ad: Bir belirsiz tanımlık veya sayılar ile birlikte kullanılabilen, ayrıca çoğul hali olabilen sözcükleri niteler. Anlam karşıtı: sayılamayan veya sayılamaz.

sayılamayan, sayılamaz ad: Bir belirsiz tanımlık veya sayılar ile birlikte kullanılamayan, yani çoğul hali alamayan sözcükleri niteler. Anlam karşıtı: sayılabilen.

seslenme hâli, vokatif: Bazı dillerde bulunan, ve hitap etmek için kullanılan hâl. Türkçede bu vurguyu değiştirerek sağlanır, mesela "öğretmenim" son hecesinde vurgulandığında yalın hâlde olurken seslenme durumunda "Öğretmenim!" şeklinde 2. hecede vurgulanır. Kürtçe, Bulgarca gibi bazı dillerde buna özel bir ek bulunmaktadır.

T

tamlanan hâl: Bazı dillerde bulunan, isim tamlamalarında tamlananı gösteren isim hâli ("evin kapısı")

topluluk adı, pluralia tantum: Bir adın (veya adın bir anlamının) kökeni bakımından çoğul olması ve (aynı anlamınının) tekil halde kullanılmaması.

V

vasıta hâli: Bazı dillerde bulunan, araç ve birliktelik belirten isim hâli. Türkçede ile ekine edat yerine ekmiş gibi incelenince bulunan bir hâl. ("Toprağı kürekle kazdı")

Y

yalın hâl, nominatif: Cümlelerde özneyi işaretlemek için kullanılan hâl. Sık sık olmak cümlelerinde yüklem için de kullanılır.

yönelme hâli, datif, latif: Bazı dillerde bulunan, bir ismin bir olaydan doğrudan değil de dolaylı bir şekilde etkilendiğini gösteren hâl (datif). Mesela "Ahmet, Ayşe'ye kitabı verdi" derken "Ayşe'ye" kelimesinde bu çekim kullanılmıştır. Modern Türkçede bu hâl ikinci bir işlev daha üstlenmiştir, ve hareket fiillerinin gidiş yönünü göstermektedir, "Ahmet okula gitti" derkenki gibi (latif). Bir sürü dil bu işlev için yönelme hâlini kullanmaz, hatta bu işlev için tamamen yeni hâller bulunduran diller de vardır.

Z

zayıf fiil: Cermen dillerinde geçmiş zamanını -d, -t veya -ð gibi bir diş ünsüzüyle oluşturan fiillere denir. Örnek vermek gerekirse İngilizce look - looked veya Almanca suchen - suchte - gesucht paradigmalarına bakılabilir. Bu tarz dillerde "düzenli" diye bilinen fiiller hep zayıf fiillerden olur, ancak bazı düzensiz zayıf fiiller de bulunmaktadır, mesela make - made ve denken - dachte - gedacht.